του Χάρη Θεραπή*

“Την Πόλιν εάλω!…” – δύο λέξεις που χαράχτηκαν ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη του ελληνισμού. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 δεν ήταν μόνο η στρατιωτική ήττα μιας αυτοκρατορίας, αλλά το σημείο καμπής για την ανατολική Μεσόγειο, την Ευρώπη και την παγκόσμια ιστορία. Σήμερα, σχεδόν έξι αιώνες μετά, τα απόνερά της παραμένουν ορατά – στην πολιτική, στη διπλωματία, στην ταυτότητα.

— Δείτε πώς ένα ιστορικό γεγονός συνεχίζει να διαμορφώνει την παγκόσμια σκηνή.

Στις 29 Μαΐου 1453, ο κόσμος βίωσε ένα από τα καθοριστικότερα γεγονότα της ύστερης μεσαιωνικής ιστορίας: την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τα οθωμανικά στρατεύματα υπό τον σουλτάνο Μωάμεθ Β΄. Η πτώση της πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ύστερα από πολιορκία 53 ημερών, δεν σήμανε μόνο την οριστική κατάρρευση ενός κράτους που υπήρχε επί έντεκα αιώνες, αλλά και το συμβολικό τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής παράδοσης και τη μετάβαση σε μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα.

Η πορεία προς την πτώση

Στα μέσα του 15ου αιώνα, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε ουσιαστικά περιοριστεί στα όρια της ίδιας της Κωνσταντινούπολης και λίγων ακόμη εδαφών. Η στρατιωτική και οικονομική της ισχύς είχε καταρρεύσει, ενώ η Δύση, παρότι κατ’ επανάληψιν δεχόταν εκκλήσεις για βοήθεια, περιορίστηκε σε μεμονωμένες αποστολές ενίσχυσης. Η αποτυχία της Ένωσης των Εκκλησιών (Φλωρεντία, 1439) να εξασφαλίσει ευρεία αποδοχή εντός του Βυζαντίου άφησε το κράτος θρησκευτικά και πολιτικά διχασμένο.

Ο νεαρός και φιλόδοξος Μωάμεθ Β΄ συνέλαβε το σχέδιο της κατάληψης της Πόλης όχι μόνο ως στρατηγικό στόχο αλλά και ως συμβολική πράξη παγκόσμιας νομιμοποίησης της οθωμανικής κυριαρχίας.

Η πολιορκία άρχισε στις 6 Απριλίου 1453. Οι αμυνόμενοι, υπό τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο, αριθμούσαν μόλις 7.000-8.000 άνδρες, συμπεριλαμβανομένων Ελλήνων και ξένων συμμάχων όπως ο Γενουάτης Ιουστινιάνης. Από την άλλη, οι Οθωμανοί παρέταξαν στρατό τουλάχιστον 100.000 ανδρών, βαρέα πυροβόλα –όπως το περίφημο κανόνι του Ουρβανού– και έναν οργανωμένο μηχανισμό πολιορκίας.

Μαρτυρίες και ιστορικές πηγές

Ο Δούκας, χρονογράφος της εποχής, αποτυπώνει τον ηρωισμό του αυτοκράτορα:

«Ὁ βασιλεὺς ὡς ἔγνω ὅτι ἤδη οἱ πολέμιοι εἰσήλθον […] ἀφηκεν τὸν κόσμον, ἐμαρτύρησεν ὑπὲρ τῆς πίστεως καὶ τῆς πατρίδος.» (Ιστορία, κεφ. 44)

Αντίθετα, ο Κριτόβουλος από την Ίμβρο, ο οποίος έγραψε φιλοοθωμανικά για να διατηρήσει θέση στην αυλή του νέου καθεστώτος, περιγράφει με θαυμασμό τη στρατηγική και πολιτική ευφυΐα του Μωάμεθ Β΄, σημειώνοντας χαρακτηριστικά:

«Ἀληθῶς ἀνήρ πολιτικὸς καὶ σοφὸς […] ἦν ὁ βασιλεὺς Μωάμεθ.»

Την 29η Μαΐου, μετά από αλλεπάλληλα κύματα επίθεσης, οι Οθωμανοί εισήλθαν από την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Η Πόλη παραδόθηκε στη λεηλασία για τρεις ημέρες, όπως πρόσταζε το δίκαιο του πολέμου της εποχής. Η Αγία Σοφία μετατράπηκε άμεσα σε τέμενος.

Ιστορικές συνέπειες

Η Άλωση σηματοδότησε:

  • Το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της πολιτικής της συνέχειας από τη Ρωμαϊκή εποχή.

  • Την ανακήρυξη της Κωνσταντινούπολης σε πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

  • Την επιτάχυνση της πνευματικής μετανάστευσης Ελλήνων λογίων προς την Ιταλία και την ώθηση της ευρωπαϊκής Αναγέννησης.

  • Τη σταδιακή μετατροπή της Ανατολικής Μεσογείου σε μουσουλμανική ζώνη κυριαρχίας.

Η πολιτισμική απώλεια ήταν ανυπολόγιστη. Μαζί με τα κειμήλια, χάθηκαν χειρόγραφα, βιβλιοθήκες, έργα τέχνης – ανεπανόρθωτα σημεία αναφοράς του ελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού.

Η σύγχρονη πρόσληψη και πολιτική χρήση της Άλωσης

Η Άλωση δεν παραμένει απλώς ιστορικό γεγονός. Είναι σύμβολο, εργαλείο πολιτικής μνήμης και –κατά περιόδους– αντικείμενο ιδεολογικής διαπραγμάτευσης.

Η πρόσφατη επαναλειτουργία της Αγίας Σοφίας ως μουσουλμανικού τεμένους το 2020 υπήρξε πράξη υψηλού συμβολισμού για την τουρκική ηγεσία. Η επιλογή αυτή αναβίωσε ιστορικές εντάσεις, τόσο θρησκευτικές όσο και γεωπολιτικές, ενώ ανακίνησε τη συζήτηση για τον σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς και τη διαχείριση της Ιστορίας από σύγχρονα έθνη-κράτη.

Η μνήμη της Άλωσης παραμένει ζωντανή στη συλλογική συνείδηση του ελληνισμού – ως τραύμα, αλλά και ως σημείο αντίστασης, ενότητας και ιστορικής αυτογνωσίας. Ο θρύλος του Μαρμαρωμένου Βασιλιά λειτουργεί όχι ως επιθυμία ανακατάληψης, αλλά ως αλληγορία για την επιβίωση και αναγέννηση του ελληνικού πολιτισμού μέσα από τις πιο αντίξοες συνθήκες.

Επίλογος

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν ανήκει μόνο στο 1453. Αντηχεί στον 21ο αιώνα με τρόπο που επιβάλλει όχι απλώς μνημόσυνο, αλλά κατανόηση και ερμηνεία. Σε μια εποχή που οι πολιτισμοί ξαναθέτουν τα όριά τους και οι ταυτότητες αναδιαμορφώνονται, η μελέτη της Άλωσης μας καλεί σε ιστορική εγρήγορση, πολιτισμική υπευθυνότητα και κριτικό αναστοχασμό

Παραπομπές και Βιβλιογραφία
Πρωτογενείς Πηγές

  1. Δούκας, Ιστορία, εκδ. Ι. Βασιλειάδης, Αθήνα 1975.

  2. Κριτόβουλος Ιμβρίος, Ιστορία του Μωάμεθ του Πορθητή, μετάφρ. Β. Λαμπρόπουλος, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2005.

Επιλεγμένη Δευτερογενής Βιβλιογραφία

  1. Runciman, Steven, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453, μετάφρ. Αλ. Κοτζιάς, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1974.

  2. Nicol, Donald M., Η τελευταία εκατονταετία του Βυζαντίου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990.

  3. Σβορώνος, Νίκος, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1996.

  4. Kaplan, Michel, Βυζάντιο: Μια κοινωνία εν πολέμω, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2014.

*Ο Χάρης Θεραπής είναι ο Διευθυντής του Vouli.TV.